Trang phục là một trong những thành tố quan trọng cấu tạo nên tổng thể văn hóa tộc người. Trang phục truyền thống vừa là dấu hiệu ban đầu để nhận biết các dân tộc, vừa phản ánh được nhiều lĩnh vực của đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội và tính đa dạng, đặc sắc của từng cộng đồng dân cư. Với người Dao, trang phục không rực rỡ nhưng nhã nhặn, tinh tế và ẩn chứa nhiều giá trị đặc sắc.
Tỉnh Đồng Nai có khoảng 40 dân tộc anh em sinh sống, trong đó có cả đồng bào người Dao (Dao Thanh Y), chủ yếu tập trung ở xã Thanh Sơn, huyện Định Quán, Đồng Nai với trên 3638 nhân khẩu.
Về trang phục, so với các dân tộc khác thì dân tộc Dao được coi là còn giữ được nhiều nét bản sắc của mình với chất liệu bằng vải bông nhuộm chàm, màu xanh, đỏ, đen, tím than hoặc để trắng.
Trang phục truyền thống của người Dao có nhiều nét độc đáo mang đậm dấu ấn thủ công và gắn bó chặt chẽ với đời sống của người dân. Để thêu được một bộ trang phục, đặc biệt là trang phục nữ, là không hề đơn giản một chút nào. Muốn thêu theo kiểu truyền thống phải có những sợi chỉ màu và cây kim thêu to bằng cây tăm, dài cỡ chừng 5cm. Khó nhất khi thêu hoạ tiết trên áo, đó thường là hình sông núi, sóng nước… rất tinh tế, công phu. Trên mỗi hoạ tiết là cả một câu chuyện mà người thêu muốn gửi gắm. Điều khó hơn nữa là nghề thêu đều do “mẹ truyền con nối” chứ không có sách vở nào dạy. Kỹ nghệ thêu là thách thức bắt buộc với người phụ nữ Dao.
Trang phục nữ Dao Thanh Y
Thường phục gồm có mũ, khăn đội đầu, áo dài, yếm, dây lưng, quần dài, quần ngắn và xà cạp.
Mũ: Phụ nữ Dao Thanh Y để tóc dài, rẽ ngôi giữa, vấn tóc xung quanh đầu rồi đội một cái mũ hình chóp cụt trông giống như một cái đấu nhỏ. Đáy dưới của hình chóp có dường kính 14cm, đáy trên 12cm và chiều cao từ 4cm - 10cm. Đỉnh mũ pháng được gắn một ngôi sao mười cánh bằng bạc có đường kính từ 5cm - 6cm. Ngôi sao này được chạm khắc khá công phu. Tâm của ngôi sao là một núm lồi giống như núm vú. Người ta còn gài nhiều mảnh bạc hình tròn có đường kính 2cm trông giống như cái vỏ hến, cái nọ liền với cái kia lạo thành hai lớp song song chạy quanh thành mũ.
Khăn đội đầu: Điểm nhấn quan trọng trong bộ trang phục của phụ nữ Dao chính là khăn vấn đầu. Khăn vuông bằng vải trắng (một vuông vải) mỗi chiều từ 30cm đến 40cm. Trừ phần diềm còn lại toàn bộ mặt khăn dược thêu kín các họa tiết trang trí bằng chỉ màu đỏ và đen. Ở giữa mặt khăn trong một khung vuông có một hình sao tám cánh. Xung quanh hình sao là các họa tiết hình chữ thập ngoặc và chữ Hán như: “sinh - bảo - mệnh - trường”, “thọ - tỉ - nam – sơn”... tùy theo từng khăn. Hai góc khăn đối nhau đính nhiều chuỗi hạt cuờm, đầu mỗi chuỗi là các chùm tua bằng chỉ đỏ hoặc hồng. Người ta đội mũ rồi mới đội khăn và khăn có tác dụng giữ chắc mũ trên đầu.
Áo dài: Phụ nữ Dao Thanh Y thường xuyên mặc áo dài. Áo màu chàm hoặc đen. Cửa tay áo đáp vải đỏ (nay nhiều người đã thay bằng vải hoa). Áo không khoét cổ, nẹp cổ liền với nẹp ngực nhưng đã có sự phân biệt rõ ứng giữa cổ áo và nẹp ngực. Nẹp cổ, diềm bên ngoài bằng vải trắng, lui vào trong thêu chỉ đỏ và xanh. Trong cùng là một băng họa tiết chữ thập ngoặc nối nhau liên tiếp. Nẹp ngực đồng thời cũng là nẹp thân đáp bằng vải đỏ (nay nhiều người thay bằng vải in hoa), ở chân nẹp cổ mỗi bên thường được móc vào đó nhiều chuỗi hại cuờm, đầu mỗi chuỗi là một chùm tua dài bằng chỉ đỏ hoặc hồng. Hai thân áo truớc, thân bên phải ngắn hơn thân bên trái, cả hai thân này đều ngắn hơn thân sau. Khi mặc áo, người ta vắt thân bên trái qua thân bên phải rồi buộc dây lưng ra bên ngoài.
Áo người Dao có hai tà và phần cầu kỳ nhất để làm nên sự độc đáo trong chiếc áo của phụ nữ Dao chính là những nét hoa văn được thêu ở phần đuôi áo. Người Dao cho rằng, nhìn áo để biết người phụ nữ khéo hay không, nhìn áo để biết người phụ nữ có đảm đang hay không chính là nhìn vào cách thêu hoa văn ở phần đuôi áo mà người phụ nữ mặc.
Những hoa văn trên áo phụ nữ Dao được thêu sặc sỡ với nhiều họa tiết phong phú như hình cỏ cây, hoa lá hay bất kỳ vật dụng nào mà người dân nơi đây cảm thấy gần gũi trong sinh hoạt hàng ngày. Cùng ý tưởng đó nhưng trên mỗi bộ trang phục, hoa văn không giống nhau bởi mỗi người có một cách làm và gửi vào tác phẩm của mình những nỗi niềm khác nhau.
Yếm: hình vuông, mỗi chiều 30cm, bằng vải màu chàm. Nửa trên của yếm đáp vải đỏ, đen và mảnh hoa văn đã được thêu sẵn.
Dây lưng: dệt bằng chỉ màu đỏ pha trắng và đen, dài 180cm - 200cm, rộng 5cm - 7cm, hai đầu có tua dài.
Quần: Quần của phụ nữ Dao được thêu ở đoạn cuối ống giống với phần thêu trên áo để tạo ra một bộ trang phục mang vẻ đẹp thẩm mỹ và rất tinh tế. Kiểu quần thường mặc là quần chân què, chỉ dài tới ngang đùi, ống hơi hẹp, dưới gấu không thêu, đũng rộng có thể cử động thoải mái trong mọi tư thế lao động.
Xà cạp: làm bằng vài màu chàm không có hoa văn trang trí. Xà cạp là một đoạn vải dài I35cm, rộng 16cm. Dây buộc xà cạp dệt bằng chỉ có các họa tiết đơn giàn, dài 40cm, rộng 2cm. Mội đầu dây được đính các chuỗi hạt cườm và có tua dài.
Lễ phục - Y phục cô dâu. Cô dâu Dao Thanh y ăn vận quần áo như ngày thường, chỉ khác là đeo thêm ở cổ hai cái khăn vuông thêu hoa văn bằng chỉ màu đỏ và đen. Ngoài ra cô dâu còn phải quấn thêm một chiếc dây lưng đặc biệt, ngày thường không ai được dùng. Dây lưng bằng vải trắng thêu những ô vuông trong có chữ thập ngoặc và một số chữ Hán.
Ngoài trang phục chính, người phụ nữ Dao còn ưa dùng đồ trang sức làm cho bộ trang phục của mình thêm sang trọng: vòng cổ, nhẫn, túi ăn trầu, các đồ trang sức bằng bạc hình bán cầu, hình sao 8 cánh. Có những cô gái Dao đeo 10 chiếc vòng cổ, 12 chiếc nhẫn, cùng những chiếc khuy bạc đường kính 6-7cm, nổi bật trên màu áo chàm.
Trang phục nam Dao Thanh Y
Trang phục phụ nữ Dao đặc sắc và cầu kỳ bao nhiêu thì trang phục nam giới lại đơn giản bấy nhiêu. Đó là những chiếc áo ngắn, xẻ ngực, cài cúc trước ngực và thường cài 5 cúc. Quần rất rộng đũng, có thể cử động trong mọi tư thế.
Họ có hai loại áo. Áo ngắn có thể là áo cánh, áo 5 thân được nhuộm màu nâu hoặc màu chàm. Áo ngắn mặc trong sinh hoạt thường nhật; còn áo dài (thường không khác mấy so với áo dài đàn ông người Kinh) là để mặc khi đi chợ phiên, lễ hội v.v.. Kiểu áo cổ truyền nhất vẫn là loại áo cổ thấp có xẻ trước ngực, bên trái lai thêm cái nẹp cổ xuống đến gần gấu áo. Có người còn đính thêm mảnh bạc tròn hoặc hình ngôi sao 8 cánh. Quần của đàn ông người Dao may bằng vải nhuộm chàm, theo kiểu cạp lá tọa. Đàn ông người Dao xưa cũng dùng đồ trang sức bằng bạc hoặc đồng để đeo tay, đeo cổ. Một số người để tóc búi tó quấn lên bằng miếng vải màu chàm.
Lễ phục - Y phục chú rể: không khác bộ y phục thường dùng hàng ngày lắm, cái khác chủ yếu là chú rể quấn thêm một chiếc dây lưng của nữ.
Người Dao rất tự hào về trang phục truyền thống của mình. Đây là dân tộc luôn mặc các trang phục truyền thống trong các dịp lễ hội, đi chợ, đi nương…Trẻ em cũng được cha mẹ thêu dệt, may cho những bộ trang phục truyền thống. Tuy không mặc thường ngày nhưng vào những dịp lễ tết, đám cưới hay ngày hội, các chị em lại diện bộ trang phục của dân tộc mình.
Bản sắc văn hóa truyền thống của người Dao Thanh Y được người dân có ý thức giữ gìn và phát huy, các chị em phụ nữ người dân tộc Dao đến tuổi lấy chồng, hầu hết ai cũng biết may vá, thêu thùa và có ít nhất một bộ trang phục. Vào thời gian rảnh rỗi, các bà, các mẹ vẫn thường xuyên truyền dạy cho nhau cách thêu thùa, may quần áo truyền thống để làm những bộ trang phục mới và giữ gìn bản sắc văn hóa của dân tộc.
Từ già đến trẻ, trong mỗi gia đình người Dao Thanh Y, tiếng nói của dân tộc luôn được duy trì. Các phong tục tập quán cũng được bà con có ý thức gìn giữ và phát huy. Những nghi lễ quan trọng của dân tộc được tổ chức, trao truyền từ đời này, qua đời khác. Cứ như vậy, qua nhiều thế hệ, bản sắc văn hóa của người Dao Thanh Y ở Thanh Sơn - Định Quán – Đồng Nai nói riêng và cả nước nói chung đã được bảo tồn trong cuộc sống hàng ngày. Và đó cũng chính là yếu tố quan trọng nhất để văn hóa của đồng bào không bị mai một hay hòa tan trong quá khứ, hiện tại và tương lai.
…………………………..
Tài liệu tham khảo
1. Trang phục cổ truyền của người Dao ở Việt Nam, Nxb Văn hóa thông tin, 2011
2. Nhìn lại 5 năm thực hiện chính sách dân tộc trên địa bàn huyện Định Quán,
3. Cộng đồng các dân tộc Việt Nam, Nxb Giáo dục, 2010.
Nguyễn Sen