Người Thổ còn gọi là Người Nhà làng, Mường, Con Kha, Xá Lá Vàng.
“Thổ” là một tộc danh trong cộng đồng các dân tộc ở Việt Nam. Đối với nhiều người, tộc danh Thổ còn mới lạ, bởi tộc danh này ra đời khá muộn; tháng 12/1973 tộc danh Thổ mới được Nhà nước ta chính thức xem xét và xác định là một tộc danh riêng biệt, và ngày 2/3/1979 Tổng cục Thống kê mới công bố chính thức danh mục các thành phần dân tộc Việt Nam, trong đó có dân tộc Thổ.
Người Thổ cư trú chủ yếu ở tỉnh Nghệ An, một ít sống ở Thanh Hóa. Theo Tổng điều tra Dân số và Nhà ở Việt Nam năm 2009, ở Đồng Nai có 657 người đồng bào Thổ. Dân Tộc Thổ : sống rải rác ở các huyện Xuân Lộc, Tân Phú, Định Quán
Cũng như bao dân tộc khác ở Việt Nam, nền văn hoá vật chất của đồng bảo Thổ cũng có những nét đặc biệt riêng. Không cầu kỳ như trang phục của đồng bào Mông, Thái,… trang phục của đồng bào Thổ tương đối giản đơn, có nhiều nét vay mượn song cũng không khó để nhận biết ở một vài khác biệt.
Nam phục
Trang phục của nam giới bao gồm áo, quần, thắt lưng và khăn đội đầu.
Áo: có hai loại ảo cảnh (ngắn) và áo dài. Áo cánh được may từ vải màu nâu hay màu đen bùn, dạng áo bà ba của người Việt, dài đến mông, cổ tròn, xẻ tà, ống tay dài và bó, có 2 hoặc 3 túi. Áo dài, gần tương tự như áo dài truyền thống của đàn ông Việt, may bằng vải lụa, dạng 5 thân, màu đen, dài đến đầu gối, cài khuy ở nách trái. Áo cánh mặc thường ngày, áo dài mặc khi cỏ lễ hội.
Quần: đàn ông Thổ mặc loại quần giống chân què như đàn ông Việt, dài đến mắt cá chân, ống rộng, cạp vấn sau này là cạp luồn dây dút, may bằng vải nâu, đen, hoặc trắng. Quần màu trắng mặc cùng với áo dài, còn quần màu nâu hay đen mặc với áo cánh.
Thắt lưng: Do cạp quần vấn không có dây dút nên đàn ông Thổ trước đây cũng dùng thắt lưng sồi để buộc quần cho chặt. Thắt lưng đó chỉ là một dải vải màu vàng hoặc xanh, rộng khoảng 25cm, dài khoảng một sải tay người lớn. Sau khi thắt xong, 2 đầu buông xuống dài quá áo cánh.
Khăn: Đàn ông Thổ đội khăn xếp, kiểu của người Việt (Kinh), may bằng vải lụa, màu nhiễu tím hoặc màu đen, dài khoảng 3m.
Nữ phục
Váy may bằng vải sợi bông màu đen, hoặc nâu, có thêu hai đường chỉ màu từ cạp tới gấu váy, kiểu hình ống, gấu hơi loe, cạp váy cao và bằng vải trắng, có thể thay yếm che ngực. Váy phụ nữ thường được mua hoặc đổi của người Thái. Váy bằng vải sợi bông nhuộm chàm, dệt kẻ sọc ngang, khi mặc những đường sọc đó tạo thành vòng tròn song song quanh thân. Chân váy của người Thổ sẽ dày hơn thân váy do người phụ nữ thường đệm thêm một lớp vải trắng phía trong chân váy để giữa váy được bền và thẳng nếp. Phần trên được nổi thêm một đoạn vải trắng dài khoảng 30 phân làm thành cạp váy.
Phụ kiện trang phục đi với áo và váy là chiếc thắt lưng có màu xanh hoặc màu vàng thắt quanh hông, buộc hai đàu vào cạnh hông chứ không buộc thắt nút. Đối với những phụ nữ thuộc gia đinh khá giả thì mặc những loại váy bằng chất liệu tơ tằm, một phần ba thân váy và gấu đều dệt hoa văn mỹ miều.
Một vài nơi khác, phụ nữ Thổ mặc váy cạp ngắn, nên phải mặc theo yếm (giống như yếm cổ truyền của phụ nữ Việt). Đối với những vùng phụ nữ Thổ đã bỏ dạng váy cạp cao thì hay đeo yếm để che ngực. Yếm của họ có dạng giống như yếm của phụ nữ Việt xưa kia.
Ngoài váy phụ nữ Thổ còn mặc quần (tương tự như quần của đàn ông). Khi mặc quần họ mặc áo dài dự hội, cưới xui,...
Áo: phụ nữ Thổ cũng có hai loại áo: áo cánh và áo dài. Áo cánh thuộc loại áo tứ than, mặc với váy, may bằng vải màu trắng, đỏ, xanh hoặc nâu. Áo cánh của họ không có eo, dài tới gần mông, cổ tròn, mở trước ngực, cái bằng khuy, hai ống tay dài và bó. Áo cánh là loại áo mặc thường ngày, khi dự hội hề, lễ tết, họ mặc loại áo dài cài khuy ở bên phải (tương tự áo dài của nam giới).
Trong đám tang, đồ lễ của người Thổ là mặc áo trái, gấu áo xổ ra te tua. Khi để tang, phụ nữ Thổ thường đeo khăn dài trắng tương lự như người Kinh.
Theo truyền thuyết: Xưa kia có hai chị em sinh ra: sinh ra trong một gia đình người Thái – Thanh. Họ càng lớn, càng xinh đẹp. Rồi cô em đi lấy chồng là người dân tộc Thổ ở làng khác, nhưng do kinh tế quá khó khăn nên phải về nhà ngoại xin chị áo mặc. Người chị cũng nghèo nhưng thương em nên đã cắt cho em vạt dưới chiếc áo của mình. Vì vậy, áo phụ nữ Thái – Thanh hiện nay rất ngắn, còn áo phụ nữ Thổ thì phải vá phần trên. Đó là kiểu áo 5 thân, phần trên khác màu
Yếm: Đối với những vùng phụ nữ Thổ đã bỏ dạng váy cạp cao thì hay đeo yếm để che ngực. Yếm của họ có dạng giống như yếm của phụ nữ Việt xưa kia.
Phụ nữ Thổ không dùng nón, mũ che mưa, nắng mà chủ yếu dùng chiếc khăn vuông khổ rộng khoảng 80 cm bằng vải phin trắng, gấp lại để đội đầu.
Khăn: Đa số phụ nữ Thổ đội khăn vuông bằng vải trắng. Một vài nơi, phụ nữ Thổ đội khăn xếp bằng lụa, nhiễu đen, hoặc vải đen giống như phụ nữ người Việt (Kinh). Phụ nữ Thổ thường dùng 2 loại khăn:
Thứ nhất là khăn vải bình thường, đủ màu nhưng màu cháo lòng là chính, hình vuông. Loại khăn này thường hay được sử dụng khi đi làm việc để lau mồ hôi và trùm lên đầu che nắng là chính, hoặc buộc ở thắt lưng khi đi làm việc về.
Thứ hai là khăn dùng trong các ngày lễ, tết hoặc có chuyện lớn trong nhà, trong làng. Loại khăn này có màu trắng, hình vuông, rộng chừng 40 cm x 40 cm. Cách cuốn khăn lên đầu cũng rất độc đáo: Đầu tiên người nữ tộc Thổ xếp khăn lại sao cho có hình tam giác (như một chiếc khăn quàng đỏ của thiếu nhi ngày nay vậy), sau đó để cái dải tam giác ấy ở trước trán, kéo hai múi khăn quanh đầu ra phía sau và thắt gút chặt lại ở sau gáy, xong thì hất ngược cái phần tam giác ở trước mặt lên qua đầu, kéo ra phía sau, trùm kín toàn bộ tóc, thành ra trông chiếc khăn bây giờ giống như một chiếc mũ trắng đội trên đầu. Cách cuốn khăn này thường được sử dụng cho những người có tuổi từ 40 trở lên. Thanh niên, gái chưa chồng không cuốn khăn kiểu này.
Khi để tang thì tấm khăn trắng này được cột ngang trên đầu, bỏ dải xuống phía sau, trông giống như người Mường cuốn khăn trắng lên đầu trong các ngày lễ bình thường vậy.
Phụ nữ Thổ thường mua váy với người Thái nên trang phục cùa họ có ít nhiều ảnh hưởng của người Thái. Tuy nhiên nó vẫn mang những nét đẹp rất riêng, váy của người Thổ gồm ba phần: gấu váy màu trắng hoặc đỏ sẫm, thân váy màu đen, chàm có các đường kè ngang, chân váy được trang trí bời các hoa văn thổ cẩm hình thoi đơn giản. Áo của họ khá nhẹ nhàng, Khăn đội đầu màu trắng hình vuông, thắt lưng màu xanh hoặc đỏ. Nhìn chung trang phục phụ nữ dân tộc Thổ không cầu kì nó mang lại cảm giác nhẹ nhàng, thoải mái.
Tài liệu tham khảo:
1. Cộng đồng các dân tộc Việt Nam, Nxb Giáo dục, 2010.
3. Trang tin điện tử Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam
4. Trang tin điện tử Ủy ban dân tộc
Nguyễn Sen